Phục hồi chức năng cho bệnh nhân bị gãy xương
PHỤC HỒI CHỨC NĂNG CHO BỆNH NHÂN BỊ GÃY XƯƠNG
Thạc sỹ, bác sỹ Đặng Thị Kim Hương
Trưởng khoa PHCN-BV Việt đức
Sự trở lại hoạt động trong cộng đồng xã hội là mục tiêu của phục hồi chức năng cho bệnh nhân sau gãy xương. Có rất nhiều nguyên nhân gây gãy xương nhưng ở Việt Nam chủ yếu liên quan đến tai nạn giao thông. Khi bị gãy xương thông thường sẽ có các biểu hiện: biến dạng trục của chi, có tiếng lạo xạo khi cọ xát 2 đầu xương gãy hoặc có cử động bất thường và chỉ cần 1 trong 3 dấu hiệu này là được chẩn đoán là gãy xương. Tuỳ thuộc mức độ thương tổn, bệnh nhân sẽ được điểu trị bằng phương pháp bó bột hay phẫu thuật. Bệnh nhân sau một thời gian cố định hầu như rất khó khăn cho sự vận động ở chỗ tổn thương kèm theo giảm cảm giác, teo cơ. Đối với người già rất dễ kèm biến chứng ứ đọng phổi, loét do tỳ đè, huyết khối. Vì vậy, sau bó bột hoặc phẫu thuật người bệnh cần được hướng dẫn để vận động sớm tránh các biến chứng và giúp cho phục hổi cử động khớp, duy trì sức cơ và tăng tỷ lệ liền xương do vận động.
Bệnh nhân gãy xương chia làm 2 nhóm chính.
- Nhóm bệnh nhân điều trị bảo tồn.
- Nhóm bệnh nhân cần phẫu thuật.
Tùy từng loại gãy xương, vị trí gãy, bác sỹ sẽ cho bệnh nhân đi chụp XQ để chẩn đoán sơ bộ. Nếu thấy cần thiết bác sỹ sẽ cho BN đi chụp thêm phim CT hoặc MRI để chẩn đoán chính xác hơn và đưa ra chỉ định phẫu thuật.
- Phục hồi chức năng với nhóm bệnh nhân gãy xương điều trị bảo tồn :
Bệnh nhân cần thiết phải bó bột, nep cố định vị trí gãy xương. Trong thời gian 3 – 4 tuần hoặc lâu hơn nữa, tùy thuộc vào xương gãy, mức độ gãy và tùy thuộc vào tuổi của bệnh nhân. Với trẻ em thời gian tháo bột sớm hơn người già.
Trong quá trình đang mang bột: Để tránh teo cơ cứng khớp, bệnh nhân phải tập gồng cơ ( co cơ tĩnh) trong bột ngày khoảng 10 lần, 10 động tác / lần.
Tập vận động các khớp tự do lân cận gần với các khớp phải cố định.
Ví dụ : Bệnh nhân gãy đầu dưới xương quay, BN phải cố định bột ở cẳng bàn tay. Ngoài việc gồng cơ trong bột thì BN phải tập vận động các ngón tay, vận động khớp khuỷu và khớp vai.
Sau khi tháo bột : Bác sĩ đánh giá lại các khớp của bệnh nhân về tầm vận động và cơ lực của các nhóm cơ để đưa ra các bài tập thích hợp.
BN sẽ được hướng dẫn chườm ấm khớp bị cứng , tập vận động nhẹ nhàng các khớp đó với cường độ tăng dần: Các bài tập gấp, duỗi, dạng, khép hoặc xoay khớp ( tùy mức độ liền xương )
BN được tập thụ động khớp, sau đó bài tập chủ động có trợ giúp hoặc chủ động.
Khi cơ lực các nhóm cơ còn yếu, BN được tập các bài tập làm mạnh sức cơ bằng bài tập có sức cản.
Với bệnh nhân sau tháo bột, khớp cứng nhiều và phù nề hoặc có hội chứng Sudeck BN nên đến cơ sở để điều trị vật lý trị liệu kết hợp bằng các dòng sóng ngắn, hồng ngoại, điện phân, điện xung thuốc thì kết quả sẽ nhanh hơn.
BN có thể được uống thêm thuốc chống viêm giảm đau hoặc giảm phù nề trong quá trình tập luyện.
Nếu trong quá trình tập luyện khớp sưng nhiều hơn BN có thể ngừng tập chườm lạnh 10 – 15 phút/ lần cách 2 giờ. Khi khớp đỡ sưng lại tiến hành tập tiếp.
Tập đến khi khớp đó trở về hoạt động bình thường cả về tầm vận động, cơ lực và chức năng của khớp.
- PHCN với nhóm bệnh nhân cần phẫu thuật :
Khi gãy xương tùy từng trường hợp cụ thể bác sỹ sẽ đưa ra chỉ định phẫu thuật bằng các phương tiện kết hợp xương ngoại vi, hoặc kết hợp xương bên trong bằng nẹp vis hoặc đinh nội tủy, đinh có chốt, găm kim cố định hoặc tiến hành thay khớp đó bằng khớp nhân tạo.
Tùy từng trường hợp cụ thể sau phẫu thuật, bệnh nhân được chụp phim lại, đánh giá kết quả phẫu thuật và đưa ra bài tập phù hợp cho từng bệnh nhân cụ thể.
Tuy nhiên ngay sau 24h sau phẫu thuật, bệnh nhân đã được bác sĩ PHCN đánh giá toàn trạng và đưa ra bài tập tại giường cho bệnh nhân.
Nếu phương tiện cố định xương vững : BN có thể tập ngay các khớp có phương tiện cố định hoặc các khớp ngay gần xương gãy.
Nếu phương tiện cố định chưa vững : BN sẽ được bó bột tăng cường, sau 3 -4 tuần sẽ tháo bột và tập luyện.
Các bài tập bao gồm : Tập co cơ tĩnh chi gãy và các khớp còn lại.
Vài ngày đầu tập vận động gấp duỗi dạng khép các khớp nhưng đặc biệt không được xoay xương từ bài tập thụ động có trợ giúp của KTV hoặc người nhà bệnh nhân.
Sau đó BN được tập vận động chủ động có trợ giúp và bài tập chủ động nếu cơ lực của bệnh nhân tốt. BN có thể tập vài lần trong ngày, mỗi lần từ 20 -30 phút. Nâng cao chi gãy để giảm phù nề.
BN được ngồi dậy trên giường bệnh từ ngày thứ 2, tập thở, tập các khớp còn lại.
Nếu gãy các xương chi dưới, tùy từng loại gãy, chờ liền xương BN mới được phép đứng và đi lại. Lúc đó BN được tập luyện dáng đi bình thường.
Nếu thay khớp nhân tạo chi dưới BN có thể đi lại sớm ngay từ ngày thứ 3 sau phẫu thuật.
Nếu gãy xương cột sống, khi nẹp vis vững tuỳ từng trường hợp cụ thể, BN được thay đổi tư thế ngay từ ngày thứ 2 sau phẫu thuật và được ngồi dậy, đi lại khi ổn định.
Rất nhiều BN do không được hướng dẫn tập luyện chu đáo sau phẫu thuật, BN sợ đau không chịu tập luyện và có người chờ cho xương liền ( thường sau 2 -3 tháng) mới chịu tập vận động, khi có các khớp gần vị trí gãy xương hoặc ngay tại các khớp bị gãy đã cứng lại, không thể tập vận động được nữa gây hiện tượng cứng khớp về sau. Lúc đó BN phải điều trị tập luyện với thời gian kéo dài, chiụ nhiều đau đớn. Khi tập luyện không có kết qủa BN phải phẫu thuật gỡ dính lại khớp đó và kết quả hoạt động của khớp đó về sau cũng không được như mong muốn.
Thường sau 03- 4 tuần phẫu thuật BN nên đến các cơ sở Vật Lý trị liệu PHCN để điều trị vật lý trị liệu kết hợp với tập luyện vận động và tập luyện trên các thiết bị tập luyện chuyên biệt. Ngoài thời gian tập ở bệnh viện các BS sẽ hướng dẫn BN tập thêm tại nhà với các dụng cụ tập đơn giản hơn.